Bursa’nın kentsel su altyapısında dönüşüm süreci

Kent sokaklarından geçerken yerin altını düşünmek gibi bir alışkanlığınız yoktur değil mi? Oysa biz çevre mühendisleri için durum çok farklı, bir kentin sağlığı görülmeyen altyapısında saklı.. İçme suyu şebekesi gibi sistemler, gündelik yaşamda görünmeyen ama yaşamın sürekliliği için vazgeçilmez olan altyapılardır. Bu görünmezlik ise kimi zaman sorunların uzun süre fark edilmeden varlığını sürdürmesine neden olur.

Kentsel su altyapıları, halk sağlığının korunmasında kritik rol üstlenir. Ancak zamanla malzeme yorgunluğu, çevresel etkiler ve işlevsel eskime su kalitesini doğrudan etkileyen fiziksel, kimyasal ve biyolojik sorunlara yol açar. Bu sorunların başında gelen asbestli çimento (AC) borular, yıllar boyunca yaygın kullanımıyla pek çok kentte su şebekesinin hâlâ görünmeyen bir parçası olmaya devam etmektedir.

Zamanla bu boruların iç yüzeylerinde mikroçatlaklar oluşmakta ve bu çatlaklar, asbest liflerinin suya karışmasına neden olabilmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), asbest liflerini sadece solunum yoluyla değil gastrointestinal sistem üzerinden de etkili olabilen çevresel toksikantlar arasında değerlendirmektedir. İçme suyu yoluyla gastrointestinal maruziyetin mide, kolon ve yemek borusu kanserleriyle korelasyon gösterdiği çeşitli epidemiyolojik çalışmalarda ortaya konmuştur. New Jersey Sağlık Departmanı’nın yayımladığı bir çalışmada, uzun yıllar boyunca asbestli boru hattına maruz kalan bölgelerde gastrointestinal sistem kanser oranlarının daha yüksek olduğu rapor edilmiştir. Danimarka, İsveç ve Kanada gibi ülkelerde yapılan benzer karşılaştırmalı araştırmalarda da içme suyu altyapısı ile kanser vakaları arasında anlamlı istatistiksel ilişkiler kurulmuştur.

Mer’i mevzuatımızda “İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik” açıkça içme suyu altyapılarında kullanılan tüm malzemelerin insan sağlığına zarar vermeyecek nitelikte olması gerektiğini belirtir. Bu hükmün mevcut altyapılara geriye dönük uygulanabilirliği konusunda yasal ve yönetsel boşluklar bulunmaktadır. Türkiye’de 2010 yılında yürürlüğe giren asbest yasağı, AC boruların yeni projelerde kullanımını yasaklasa da mevcut altyapıların dönüşüm süreci eşit ve kapsayıcı şekilde yürütülememektedir. Bu dönüşümün hızı ve kapsamı kentlerin kurumsal kapasitesine, mali olanaklarına ve yönetim biçimlerine göre farklılık göstermektedir. İşte bu noktada çevresel adalet ve kent hakkı meseleleri devreye girmektedir.

Bursa örneği, bu eşitsizliğin çarpıcı bir yansımasıdır. Bursa’nın içme suyu altyapısı, kentin farklı gelişim dönemlerinden izler taşır. Özellikle kırsal mahallelerde ve eski yerleşim alanlarında hâlâ asbestli borular aktif biçimde kullanılmaktadır. İnegöl ilçesi, bu boruların en yoğun bulunduğu bölgelerden biri olmuş, 2024-2025 döneminde BUSKİ tarafından yürütülen altyapı projeleri ile bu hatlar büyük oranda yenilenmeye başlanmıştır. Özellikle kırsal kesimlerde sık sık yaşanan sorunlar, dönüşüm sürecini teknik bir zorunluluk haline getirmiştir. yüzde 55’in üzerinde kayıp-kaçak oranı, bu altyapının ne kadar verimsiz ve riskli olduğunu ortaya koymaktadır.

Peki hâlâ bazı bölgelerde içme suyu hatlarında neden asbestli borular bulunuyor?

Bu çok ciddi bir çevre sorunudur. Boruların iç yüzeylerinde meydana gelen aşınma ve çatlaklar yoluyla yeraltı suyuna ve tarımsal alanlara kadar ulaşabilir. Özellikle kırsal bölgelerdeki asbestli boru hatlarının yüzeye yakın döşenmiş olması, olası kırılmalar sonucu çevresel ortama daha fazla lif yayılmasına sebep olabilir. Bu durum, hem toprak kalitesi hem de su kaynaklarının mikro kirleticilerle bulaşma riski açısından çevre sağlığı perspektifinden değerlendirilmelidir. Ayrıca bu boruların söküm ve bertaraf süreçleri de dikkatli yönetilmediğinde, ikincil lif salımı riski doğurur. Rob Nixon’ın “yavaş şiddet (slow violence)” kavramı burada çarpıcı biçimde karşılık buluyor. Nixon’a göre bazı çevresel zararlar görünmezdir, zamana yayılmıştır. Ama bu zararların mağdurları genellikle yoksullar, kırsalda yaşayanlar ve temsil edilmeyen topluluklardır. Asbestli içme suyu boruları da böyledir. Sessiz, zamana yayılan ve görünmeyen bir toksisite süreci yaratır. Yalnızca suyu değil kent hakkını da kirletir.

Susan Fainstein’ın adil kent yaklaşımında da olduğu gibi mesele yalnızca hangi mahallede boruların değiştirildiği yerine hangi mahallelerin unutulduğu meselesi olmalıdır. Kentin merkezi bölgeleri daha erken dönüştürülürken çevresel riskin yoğunlaştığı kırsal ve düşük gelirli alanlar dönüşüm sürecinin dışında kalmıştır.