MESEM: Türkiye Yüzyılı’nda çocuk işçiliği

Arda 14 yaşında sac büküm makinesine sıkışarak, Alperen 16 yaşında asansör boşluğuna düşerek, Eren 16 yaşında elektrik panosuna müdahale ettiği sırada akıma kapılarak, Erol Can 15 yaşında üzerinde devrilen sunta bloklar nedeniyle öldü. Millî Eğitim Bakanlığı’nın (MEB) MESEM projesi kapsamında çalışan çocuklardı. İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Meclisi (İSİG), 2023-2024 ve 2024-2025 eğitim öğretim yıllarında MESEM'li en az 15 çocuğun sanayide veya inşaatlarda çalışırken öldüğünü kayıt altına aldı.

Okullaşma oranı düşerken çocuk işçiliğinin artmasına sebep olan, bununla birlikte çocuk işçi ölümlerini arttıran MESEM’leri MEB’in İstanbul’da düzenlediği Türkiye Yüzyılı Mesleki ve Teknik Eğitim Zirvesi’nde protesto eden Özel Sektör Öğretmenleri Sendikası üyesi 4 öğretmen ters kelepçeyle gözaltına alındı. Yine MESEM protestosu nedeniyle Türkiye İşçi Partisi (TİP) üyesi 16 üniversite öğrencisi tutuklandı, kamu davası açıldı.

Ülkenin dört bir yanında insanları meydana çıkaran ve çığlık attıran MEB’in dahiyane! projesi Mesleki Eğitim Merkezleri (MESEM) nereden çıktı?

Aslında MESEM uygulaması Türkiye’de 3308 sayılı Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kanunu, 19 Haziran 1986’da Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmişti. Bugün “mesleki eğitim merkezi / çıraklık eğitimi merkezi / MESEM” diye anılan yapıların Türkiye’de uygulanmaya başlaması 1986 yılıdır.

Fakat bugünkü MESEM’ler, 2024-2028 12. Kalkınma Planı kapsamında mesleksel ve teknik eğitimde özel kesimle iş birliğinin artırılması amaçlanarak iki yıl önce uygulamaya alındı. MESEM uygulaması için Almanya’daki Berufsschule isimli meslek okulları örnek gösterildi. Bu Türkiye’deki sanayicilerinde bir beklentisiydi. Ankara Sanayi Odası Başkanı Seyit Ardıç, "Almanya’da şirketler de mesleki eğitime katılıyor; meslek okulları yaklaşık 430 bin şirketle iş birliği yapıyor ve büyük şirketlerin yüzde 80’inden fazlası meslek eğitim sisteminde yer alıyor. Almanya’nın bugün dünyanın en güçlü ekonomilerden biri olmasının altında yatan en önemli etkenlerden birisi de şüphesiz mesleki ve teknik eğitime verdiği önemdir" diyerek bunu göstermişti.

Berufsschule ve MESEM’ler arasındaki fark

Fakat Almanya’nın Berufsschule sistemiyle Türkiye’nin MESEM pratiği arasında dünyalar kadar fark var. Bu farkları çocukların güvenliği, sosyal hakları ve denetim mekanizmaları üzerinden görebiliyoruz. Almanya’daki sistem çocuğu önceliyor. İş yerlerinde düzenli denetim yapılıyor ve çalışan çocuğun ilk günden itibaren tam kapsamlı kaza ve sağlık sigortası bulunuyor.

Gelelim Türkiye’ye… Bugün küçük esnaf dükkânlarından sanayi sitelerine kadar geniş bir alanda on binlerce öğrenci çalışıyor. İşletmelerin “eğitim yeri” olarak yeterliliği çoğu zaman kâğıt üzerinde. Çocukların sigortası var ama uygulamadaki boşluklar nedeniyle iş kazaları ciddi bir risk kaynağı oluşturuyor. İSİG raporlarına göre en az 15 MESEM öğrencisi iş cinayetlerinde yaşamını yitirdi. Bu bile tek başına sistemin nerede kırıldığını göstermeye yetiyor.

Almanya’da mesleki eğitim güçlü bir kariyer yoludur; Türkiye’de ise çoğu zaman genel liseye alternatif bulamayan, ekonomik sebeplerle erken yaşta iş gücüne katılmak zorunda kalan çocukların yöneldiği bir mecra. Birinde çocuk “yetişen nitelikli iş gücü”, diğerinde “erken yaşta çalışan iş gücü”.

Yani Türkiye’de MESEM’in bugün geldiği nokta ucuz ve denetimsiz çocuk emeğini sistem içine yerleştiren bir modele dönmüş durumda.

MESEM’lerde öğrenciler ne kadar ücret alıyor?

34 alan ve 184 meslek dalında faaliyet gösteren MESEM’lerde öğrenciler, 9. sınıftan itibaren 1 gün okulda, 5 gün iş yerindeler. Öğrenciler, asgari ücretin yüzde 30’u kadar ücret almaktadır. 9 ve 10. sınıf öğrencileri, ayda 6 bin 429 TL’den başlayan ücret alırken; 11. sınıfta bu rakam ancak 10 bin 715 TL’ye yükseliyor.

MESEM’lerde kaç öğrenci bulunuyor?

Bakan Yusuf Tekin, 2024-2025 eğitim öğretim yılı itibarıyla Türkiye genelinde, 408 meslek eğitim merkezinde 420 bin öğrenci olduğunu söyledi. Bakan Tekin her ne kadar bu yılki eğitim yılında yaklaşık yüzde 43 öğrencinin mesleki ve teknik okulları tercih ettiğini söylese de burada tercih değil bir mecburiyet ve yönlendirme olduğunu biliyoruz.

MESEM’lerde ölümlü kazalar hangi alanlarda yaşandı?

Bakan Tekin, ölümlü kazaların inşaat, elektrik, mobilya ve metal sektöründe yaşandığını açıkladı. Adli süreçlerin devam ettiğini belirtti.

MESEM aracılığıyla yolsuzluk

MESEM aracılığıyla yolsuzluk da yapıldı. Kocaeli’de yapılan bir operasyonda bazı işletmelerin ve eğitim kurumlarının gerçekte var olmayan öğrencilere devlet desteği aldığı ortaya çıktı. Sahte çırak kayıtları, usulsüz bordrolar ve fatura kesme işlemleriyle milyonlarca liralık haksız ödeme yapıldığı belirlendi.

Çocuklar neden MESEM’e yöneliyor, aileler neden suskun?

Yoksulluk. Fikir ve Sanat Atölyesi Derneği (FİSA) Çocuk Hakları Merkezi MESEM öğrencileriyle görüşmelerinde öğrencilerin MESEM’den önce de çalışmaya başladığını ortaya koydu. Çalışma yaşı bazı ailelerde 9’a kadar iniyor. Birçok çocuk, 12 saate varan mesailerde koruyucu ekipman olmadan çalıştırılıyor. Yaşanan iş kazaları çoğu kez kayda bile alınmıyor. Okula gidecekleri tek günde bile işe gidiyorlar. Tabiri caizse ‘eve üç kuruş getiren’ çocuk ev ekonomisine katkı sağladığından aileler çocuklarının çalışmasını talep edebiliyor. Öte yandan bu sistemle gelecekte meslek sahibi olacağı inancını da besliyor.

Eğitimciler MESEM hakkında ne düşünüyor?

Eğitimciler MESEM uygulaması hakkında, MESEM’lere “çocuk istismarı”, “çocukların ucuz iş gücü olarak kullanılması”, “emek sömürüsü” ifadelerini kullanarak karşı çıkıyorlar. Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi'nin 32’nci maddesinin devletlere çocukların ekonomik sömürüsüne karşı önlem alma yükümlülüğü hiçe sayılıyor. MESEM’lerin yoksul çocukları zenginlik ve yoksulluk arasında yani kapitalistler ve emekçiler arasındaki uçuruma sürüklediği ve sermayenin doyumsuz kâr hırsıyla çocukları geleceksizliğe ittiği vurgulanıyor.

Son söz

Diyebiliriz ki eğitim sistemindeki bozukluk nedeniyle sınıf farkı ve yoksulluk çocuklar özelinde derinleşiyor. Eğitimsizlik açığı, öğrencinin ihtiyaçlarını ve güvenliğini karşılamak üzerine değil, sermayenin belirlediği ihtiyaçları gidermek üzerine işliyor.